با سپاس ویژه از Rob MOERBEEK مسئول وقت کتابخانه هکتور هودلر که مهرورزانه اسنادی را که نیاز داشتم برایم فراهم کرد.
انجمن جهانی اسپرانتو در سال ۱۹۰۷ میلادی (۱۲۸۷ هجری شمسی) به‌منظور سروسامان دادن به جنبش اسپرانتو در سراسر جهان، در کشور سوئیس تشکیل شد. این انجمن از آغاز بنیان‌گذاری، نمایندگانی در کشورهای مختلف داشته است که هرسال مشخصات آنان در کتاب سال ( Jarlibro) انجمن منتشر می‌شود.
با بررسی کتاب‌های منتشرشده، نگارنده نتیجهٔ موارد مربوط به ایران را در این مقاله آورده است.
لازم به یادآوری است که این مقاله از آغاز انتشار کتاب سال تا سال ۱۹۷۹ (۱۳۵۸) را موردبررسی قرار داده است.
۱۹۱۱ (۱۲۹۰) انتشار نخستین جلد کتاب سال: هیچ اشاره‌ای به ایران نشده است.
۱۹۱۲ (۱۲۹۱) صفحهٔ ۱۶۶، بخش مراکز بازرگانی. تبریز: آقای وارتان درزی وارتانیان، فروشگاه اسپرو، فروشگاه جدید کالاهای خارجی.
صفحهٔ ۱۲۷، (اولین) نمایندهٔ محلی UEA در ایران. تبریز: آرداش در هورهانیسیاس (کارمند بانک شاهی).
۱۹۱۳ (۱۲۹۲) صفحهٔ ۲۸۳، بخش خدمات. تبریز: هتل بوسفر، محلهٔ گجیل.
۱۹۱۴ (۱۲۹۳) صفحهٔ ۱۷۳، نمایندگی UEA در شهرهای قوچان و تبریز. صفحهٔ ۳۰۴ بخش خدمات. تبریز: هتل بوسفر، محلهٔ گجیل.
۱۹۱۶ (۱۲۹۵) صفحهٔ ۱۰۶ نمایندهٔ محلی UEA در ایران. تبربز: آرداش در هورهانیسیاس (کارمند بانک شاهی). صفحهٔ ۱۱۸ قوچان: بقراط میکائیلیان (کارمند دفتر بازرگانی).
۱۹۱۷ (۱۲۹۶) صفحهٔ ۲۶ در بخش گزارش سالانهٔ انجمن جهانی اسپرانتو خبری از تشکیل گروه‌های مختلف در ایران به چشم می‌خورد و از به سامان نبودن خدمات پستی گلایه می‌شودشود (!).
۱۹۱۹ (۱۲۹۸) صفحهٔ ۸۰ (اولین) نمایندگی در تهران: بهمن شیدانی (خبرنگار روزنامه رعد).
۱۹۲۰ (۱۲۹۹) صفحهٔ ۶۷، نمایندگی در تهران: بهمن شیدانی، جانشین: احمد یزدانی کسروی (کارمند دارایی شهرداری).
صفحهٔ ۱۰۸، نماینده در قزوین: محمد لبیب (دبیر مدرسهٔ توکلی) .
صفحهٔ ۱۳۵، نماینده در تبریز: آرداش در هورهانیسیاس.
۱۹۲۱ (۱۳۰۰) صفحهٔ ۱۲۴، نماینده در تهران: بهمن شیدانی، جانشین: احمد یزدانی کسروی (کارمند دارایی شهرداری).
۱۹۲۳ (۱۳۰۲) صفحهٔ ۲۱۹، نماینده در انزلی: بوغدان هایراپتیان (کتابدار).
رشت: ا. ربریک (تعاون‌گر).
تبریز: علی‌اکبر نمسه‌چی (تاجر فرش). (اولین انجمن اسپرانتوی ایرانی نیز در این صفحهٔ کتاب سال قید شده است: ستارهٔ اسپرانتوی تبریز Tabriza Esp. Stelo به نشانی نماینده.
تهران: نماینده در تهران: بهمن شیدانی، جانشین: احمد یزدانی کسروی (کارمند دارایی شهرداری).
۱۹۲۴ (۱۳۰۳) صفحه‌ی؟، تبریز: علی‌اکبر نمسه‌چی (تاجر فرش). ستارهٔ اسپرانتوی تبریز Tabriza Esp. Stelo به نشانی نماینده.
رشت: ا. ربریک (تعاون‌گر Kooperativisto).
تهران: نماینده در تهران: بهمن شیدانی، جانشین: احمد یزدانی کسروی (کارمند دارایی شهرداری).
۱۹۲۵ (۱۳۰۴) صفحهٔ ۳۲۹، تهران: بهمن شیدانی، جانشین: احمد یزدانی کسروی (کارمند دارایی شهرداری).
۱۹۲۶ (۱۳۰۵) صفحهٔ ۳۱۵، تبریز: علی‌اکبر نمسه‌چی (تاجر فرش). ستارهٔ اسپرانتو تبریز Tabriza Esp. Stelo به نشانی نماینده.
سلطان‌آباد (اراک) نماینده: رضا طاهری (تولیدکنندهٔ فرش)، جانشین: فضل‌الله خانن پرویز (حسابرس) نماینده بازرگانی: واغناک سرکیسیان.
صفحهٔ ۲۸۸، رشت: حاجی سید محمد روحانی (مزرعه‌دار- ملاک).
۱۹۲۹ (۱۳۰۸) صفحهٔ ۳۸۲، اصفهان: امیرقلی امینی (مزرعه‌دار).
رشت: حاجی سید محمد روحانی (مزرعه‌دار- ملاک).
تبریز: داریوش نمسه‌چی (تاجر). جامعه اسپرانتو تبریز Tabriza Esperanto. Societo.
تهران: بهمن شیدانی، جانشین: احمد یزدانی کسروی (کارمند دارایی شهرداری).
انزلی: نمایندگی اتحادیه بازرگانی اسپرانتویی در ایران Komercista Esperanto-Unio.
همچنین آگهی انتشار کتابچهٔ «کلید اسپرانتو» که توسط داریوش نمسه‌چی تهیه‌شده است در این شمارهٔ کتاب سال آمده است.
۱۹۳۱ (۱۳۱۰) صفحه‌یی ۳۴۷، تبریز: Tabriza Esperanto Societo.
تهران: بهمن شیدانی، جانشین: احمد یزدانی کسروی (کارمند دارایی شهرداری).
۱۹۳۲ (۱۳۱۱) صفحهٔ ۲۸۳، اصفهان: امیرقلی امینی (مزرعه‌دار).
مسجدسلیمان: حبیب‌اله طاهرزاده (منشی دپارتمان زمین‌شناسی).
رشت: میرزا محمود گلشنی (بازرگان).
سلطان‌آباد (اراک) نماینده: رضا طاهری (تولید کنندهٔ فرش)، جانشین: فضل‌الله خان پرویز (حسابرس) نماینده بازرگانی: واغناک سرکیسیان.
تبریز: داریوش نمسه‌چی (تاجر). جامعه اسپرانتو تبریز Tabriz Esperanto. Societo.
تهران: بهمن شیدانی، جانشین: احمد یزدانی کسروی (کارمند دارایی شهرداری).
۱۹۳۳ (۱۳۱۲) صفحه‌ی؟، اصفهان: امیرقلی امینی (مزرعه‌دار).
رشت: میرزا محمود گلشنی (بازرگان).
جامعه اسپرانتو تبریز TabrizEsperanto. Societo.
تهران: بهمن شیدانی، جانشین: احمد یزدانی کسروی (کارمند دارایی شهرداری).
۱۹۳۴ (۱۳۱۳) صفحهٔ ۲۹۰، بدون تغییر نسبت به ۱۹۳۳.
۱۹۳۵ (۱۳۱۴) صفحهٔ ۴۵، نمایندگان رشت و تبریز نیستند و فقط تهران بدون تغییر درج شده است.
۱۹۳۶ (۱۳۱۵) صفحهٔ ۱۵۷، تهران: بهمن شیدانی، جانشین: احمد یزدانی کسروی (کارمند دارایی شهرداری).
۱۹۳۸ (۱۳۱۷) صفحهٔ ۱۲۳، تهران: بهمن شیدانی، جانشین: احمد یزدانی کسروی (کارمند وزارت جنگ).
۱۹۳۹ (۱۳۱۸) صفحهٔ ۱۲۳، تهران: بهمن شیدانی، جانشین: احمد یزدانی کسروی (کارمند وزارت جنگ).
گنبد کاووس: علی مراد طالبی (توتون و گندم‌کار).
۱۹۴۰ (۱۳۱۹) صفحهٔ ۱۲۳، بدون تغییر نسبت به سال قبل.
۱۹۵۰ (۱۳۲۹) صفحهٔ ۱۷۳، تهران: بهمن شیدانی (وزارت دارایی).
۱۹۵۱ (۱۳۳۰) صفحهٔ ۱۷۳، بدون تغییر نسبت به سال قبل.
۱۹۵۷ (۱۳۳۶) صفحهٔ ۲۰۷، آبادان: ا. سجادیان (تکنسین پالایشگاه نفت). تهران: پ. زولین (عضو وزارت خارجه).
۱۹۵۸ (۱۳۳۷) صفحهٔ ۲۴۷، بدون تغییر نسبت به سال قبل.
۱۹۵۹ (۱۳۳۸) صفحهٔ ۳۴۷، بدون تغییر نسبت به سال قبل.
۱۹۶۶ (۱۳۴۵) صفحهٔ ۳۴۱، تهران: احمد یزدانی (بازنشسته وزارت دارایی).
۱۹۶۷ (۱۳۴۶) صفحهٔ ۲۹۱، بدون تغییر.
۱مسجدسلیمان۹۶۹ (۱۳۴۸) صفحهٔ ۲۸۱، تهران: احمد یزدانی (بازنشسته وزارت دارایی) جانشین: بدیع الله صمیمی (کارمند بانک).
۱۹۷۷ (۱۳۵۶) صفحهٔ ۲۱۹، تهران: بدیع الله صمیمی (مربی دانشگاه و کتابدار).
۱۹۷۹ (۱۳۵۸) صفحهٔ ۲۲۲، بدون تغییر نسبت به سال قبل.
شهرهایی که انجمن جهانی اسپرانتو در آن نمایندگی داشته است (به ترتیب درج در کتاب سال انجمن جهانی اسپرانتو):
۱. تبریز
۲. قوچان
۳. تهران
۴. قزوین
۵. رشت
۶. انزلی
۷. اراک (سلطان‌آباد)
۸. اصفهان
۹.
۱۰. گنبدکاووس
۱۱. آبادان
اشخاصی که به‌عنوان نمایندگان انجمن جهانی اسپرانتو در ایران نامشان در کتاب سال قیدشده است (به ترتیب سال درج در کتاب):
۱. وارتان درزی وارتانیان
۲. آرداش هورهانیسیاس
۳. بقراط میکائیلیان
۴. بهمن شیدانی
۵. احمد یزدانی کسروی
۶. محمد لبیب
۷. ا. ربریک
۸. باغدان هایراپتیان
۹. علی‌اکبر نمسه‌چی
۱۰. رضا طاهری
۱۱. فضل‌اله خان پرویز
۱۲. واغناک سرکیسیان
۱۳. حاجی سید محمد روحانی
۱۴. داریوش نمسه‌چی
۱۵. حبیب‌الله طاهرزاده
۱۶. میرزا محمود گلشنی
۱۷. علی مراد طالبی
۱۸. ا. سجایان
۱۹. پ. زولین
۲۰. بدیع الله صمیمی
چند نکتهٔ قابل تعمق:
· اولین نمایندگان انجمن جهانی اسپرانتو در ایران ارمنی و مسیحی هستند و این مؤید آن است که اسپرانتو از طریق مرزهای شمالی ایران و از طریق قفقاز در شمال غرب و خراسان در شمال شرق به ایران واردشده است.
اولین شهری که در آن نماینده اسپرانتو وجود داشته است شهر تبریز است که در آن زمان یکی از مراکز فرهنگی کشور نیز محسوب می‌شده است.
· اولین باشگاه اسپرانتوی ایران در شهر تبریز بوده است.
· تهران سومین شهری است که در آن نماینده انجمن جهانی معرفی‌شده است و شگفتا که قوچان دومین شهر بوده است (اما بعد‌ها هرگز از اسپرانتو و فعالیت‌های اسپرانتویی در قوچان خبری نشد).
· از میان ۲۰ نفری که از ۱۲۹۱ تا سال ۱۳۵۸ به‌عنوان نماینده سازمان جهانی اسپرانتو در ایران فعالیت داشته‌اند ۳ نفر از آنان اقدام به تألیف و انتشار کتاب نیز کرده‌اند، یعنی ۱۵ درصد نمایندگان:
۱. بهمن شیدانی ۲. داریوش نمسه‌چی ۳. بدیع الله صمیمی.
· پرسابقه‌ترین نمایندهٔ انجمن جهانی اسپرانتو در ایران بهمن شیدانی است که از سال ۱۲۹۸ تا ۱۳۳۰ به مدت ۳۲ سال بدون وقفه، در کتاب سال انجمن جهانی اسپرانتو حضورداشته است.
· علیرغم اینکه بهمن شیدانی در سال ۱۲۹۵ گزارشی منتشر کرده است و در آن موجودیت انجمن اسپرانتوی ایران را اعلام کرده است (روزنامه عصر جدید ۱۲ ذی‌الحجه ۱۳۳۴) اما در کتاب سال هیچ‌وقت به وجود چنین انجمنی اشاره‌ای نشده است.
*این مقاله در شماره ۹ فصل‌نامه پیام سبزاندیشان درج‌شده است