آقای آذری: اصولاً کسانی که به چندین زبان آشنا بودند آن‌ها مسائل اشکالات زبانی را بهتر متوجه می‌شوند. تصور می‌کنم آشنایی به چند زبان احتیاج تأمین نمی‌شود. من ازنظر فامیل ترک‌زبان هستم و در یک محیط غیرفارسی بزرگ شدم و بعدازآن شروع کردم به یادگرفتن زبان فارسی پس تحصیلم را در مدرسه فرانسوی‌ها ادامه دادم ۴ سال در مدرسه آلیانس ارسال‌های ۱۳۱۷-۱۳۱۴ بعد از آن زمان انگلیسی را شروع کردم به‌صورت خصوصی و خانوادگی بعد از آن با هنرسرای آلمانی‌ها که در خیابان ۳۰ تیر دایر شد آلمانی را یاد بگیرم.
در همین زمان برادر بزرگ‌ترم کتابی از زبان اسپرانتو را به منزل آورد و من با زبان آشنا شدم و بعد برادرم به امریکا رفت من آمدم و مشغول مطالعه شدم.
در روزنامه خواندم که دانشگاه تهران کلاس‌های آزاد گذاشته در سال‌ها ۱۳۵۶ خیابان ۱۶ آذر و در قسمت اداری دانشگاه.
بعد دوستانم به من گفتند که چون تو به چند زبان آشنا هستی بهتر است که واژه‌نامه‌ای تألیف کنی در اوقات آزادم این کار را شروع کردم و ۱۸-۱۷ سال تلاش کردم هم خودم باید یاد می‌گرفتم و واژه‌ها حلاجی می‌کردم. در زبان‌های انگلیسی یا فرانسه و یا غیره متریال زیاد است انسان وقتی واژه‌ای را می‌خواند برای درک بهتر به چندین کتاب مراجعه می‌کند ولی در اسپرانتو چنین نبود. از اروپا کتاب لاتین گرفتم.

آیا شما لاتین را می‌دانید؟
جمله‌سازی و صحبت نه، برای جمله‌بندی مراجعه کردم. اسپرانتو بر اساس لاتین است و یا زبان‌های مشتق از لاتین بنابراین کتاب (لاتین) را گرفتم و توانستم چیزی ارائه دهم این بود آشنایی من با زبان اسپرانتو.

آیا شما در کلاس‌های دانشگاه دکتر صاحب‌الزمانی شرکت کرده بودید؟
بله

در آنجا چه کتابی را می‌خواندید؟
ابتدا ۱۰ جلد feriis بود من کتاب‌هایی به سبک کلاسیک را بیشتر متوجه می‌شوم بعد کتاب دکتر سیلاجی تدریس کنند البته موقعی که دکتر صاحب‌الزمانی فرئیس را در ۳ جلد درس می‌دادند من ۱۰ جلد را تمام کرده بودم. بعد از سیلاجی نوبت به libroservo و کتاب‌های دیگر بود. این‌گونه شروع شد و چیزی ارائه دادم، الآن می‌خواهم فارسی به اسپرانتو را تألیف کنم و باید زبان فارسی و واژه‌ها را حلاجی کنم.

 آیا از هم‌دوره‌ای‌های شما هنوز هم کسی اسپرانتیست باقی‌مانده؟ مثلاً دکتر وحیدی، سمیعی؟ یادم نیست دکتر وحیدی در دانشگاه بودند یا نه ولی بقیه هم چند نفری هستند که هم کنار گذاشته‌اند. اسم آن‌ها را می‌فرمایید؟
خانم فردافشان، خانم فریدنیا، آقای دکتر پزشکی و عده‌ای دیگر که الآن حضور ذهن ندارم. سابقه اسپرانتو نشان داده کسانی که اسپرانتو یاد می‌گیرند دورهم نمی‌توانند جمع شوند این است که انسان یادش می‌رود که از آن زمان ۲۷-۲۶ سال می‌گذرد.

برادرتان چه؟ آیا ایشان اسپرانتو را ادامه دادند؟
خیر او ادامه نداد او به آمریکا رفت و دوره روزنامه‌نویسی را خواند و کتاب تاریخ تمدن را ترجمه کرد.

فکر می‌کنم سال ۵۸-۵۷ که VERDA DOMO که در خیابان انقلاب، خیابان پروفسور براون، در امیرآباد تأسیس‌شده بود، شما از کدام محل با دکتر به آنجا آمدید؟
من ابتدا در کلاس‌های آزاد دانشگاه شرکت کردم بعد کلاس‌ها منتقل شد به دانشکده فنی بعد از آن قرار شد ۳ نفر تدریس کنند من، دکتر صاحب الزمانی و خانم صدیقی.
یک کلاس تشکیل شد که خانم صدیقی تدریس می‌کردند و زیاد دوام نیاورد، دیدند که اشتباه کرده‌اند و اطلاع‌رسانی درستی نشده بوده است. از اسپرانتیست‌ها خانم ملت‌خواه خیلی فعال بود.

کلاس‌ها در یک مدرسه که گیاهخوار بودند تشکیل شد؟
من ارتباط بین گیاهخواران را دیدم یادم نیست ادامه‌اش، یادم نیست. خود باشگاه گیاهخواران ناموفق بود.

پیش از انقلاب یا بعد از آن کلاس‌های اسپرانتو یک مدتی در منزل آقای خمینی برای دختر و دامادش با حضور دکتر صاحب زمانی تشکیل می‌شد آیا شما اطلاعی دارید؟
خیر چیزی در این مورد نمی‌دانم. من از نظر اطلاعات در مورد تاریخچه اسپرانتو، فعالیت‌ها، عده‌ای که شرکت می‌کردند اطلاع زیادی ندارم در بدو آشنایی من بیشتر با کتاب سر و کار داشتم.

 شما در verda domo از چه سالی تشریف بردید؟
از بعد از انقلاب بود درست یادم نیست.

آقای کهن را می‌شناسید؟
بله ایشان را می‌شناسم. برای همین کتاب بنا به پیشنهاد من کمیسیونی در یک جلسه تشکیل شد. آقای دکتر گفتند به من که عده‌ای را تعیین کنم و من گفتم که باید بایگانی درست کنم، سازمان بدهیم بعد عده‌ای بررسی کنند و روالی که برای همه فرهنگ‌ها هست. بعد همه قبول کردند کمسیونی تشکیل شد که یا به علت عدم آشنایی اعضای آن‌ها، یا به دلیل گرفتاری‌ها یک مقدار اشکالاتی درست شد.
آقایان کهن، خانم صدیقی، خانم عمرانی، خانم ثقفی، آقای ممدوحی، خواهرها شیرین احمدنیا و گیتی احمدنیا، که آن دو کنار می‌نشستند و گوش می‌دادند.

این کمیسیون چه قدر فعالیت کرد؟
شاید ۲ یا ۳ ماه. هفتگی تشکیل می‌شد هفته‌ای یک جلسه بود در محل خیابان پروفسور براون.

آیا شما هم کلاسی برگزار کردید؟
به علت عدم اطلاع‌رسانی نادرست چون عده زیادی نبودند آگهی درست ندادند و کلاس‌ها دوام نیاورد. بعد من در کلاس‌های دیگری شرکت کردم که تدریس می‌کردم در دروازه شمیران. آقای دکتر و خانم صدیقی هم تدریس می‌کردند بعد کلاس‌های خصوصی تدریس کردم و بعد کلاس‌های متفرقه که در مطب دکتر پزشکی بود.

شاگردانتان چه کسانی بودند؟ آیا اسپرانتیست باقی ماندند؟
خانم مجد یکی از شاگردانم بودند و یک خانم ارمنی بودند ۴ نفر بودند در آن کلاس. من بیشتر افکارم روی کتاب (vortaro) بود وقایع زیادی در زندگی به وجود آمد.

لااقل یکی از شاگردان شما (خانم مجد) صاحب‌امتیاز یک مجله اسپرانتویی در ایران است.بعد از اینکه آقای ممدوحی از آقای دکتر جدا شد اگر درست بگویم قرار شد که فرهنگ شما را تا حرف (ش) منتشر کنند.
آمدند اینجا سه‌نفری، خانم صولت باهم کنترل می‌کردیم، کلاس نبود، برای کنترل واژه‌نامه بود. واژه نویسی احتیاج به تمرکز دارد برای من این‌طور بوده که خودم موفق می‌بودم تا از دیگری کمک بگیرم در فرهنگ فارسی-اسپرانتو احتیاج به همکاری بیشتری هست که این اشخاص که واژه‌های فارسی را حلاجی کنند، در دسترسم نیست. اسپرانتو به نظر من هیچ‌وقت سازمانی نداشته که انسان بتواند روی آن حسابی باز کند. علت آن چیست؟ چرا یک عده دورهم جمع می‌شوند و بعد پراکنده می‌شوند؟ من خودم را کوچک‌ترین می‌دانم که اظهارنظر کنم ولی به نظر بنده انسان وقتی زبانی یاد می‌گیرد این زبان را برای آینده مورداستفاده قرار گیرد مثلاً برای تحصیل، فیلم‌های آن زبان را گوش می‌کند ولی سازمان UEA به نظر من غفلت می‌کند و هیچ‌وقت چیزهای قابل‌استفاده در دسترس نگذاشته. یک‌زمان گفتند که این زبان برای مهمان‌دارها، کشتی‌ها و هواپیماهای تمام دنیایی شود که نکردند بعد دوباره اظهار شد که زبان (interpol) می‌شود و بازهم فراموش شد از همه این‌ها مهم‌تر این‌که نقل کردند که دانشگاه به نام کمینیوس تشکیل می‌شود در دنیا که مرکزش در اروپا باشد ولی آموزش در تمام دنیا در منزل اشخاص که خودشان بخوانند و آن‌ها مواد درسی را در اختیارشان بگذارند و آن‌ها خود بخوانند مثلاً یک دانشجو در تهران درس بخواند بعد برای مشورت با استادش در بیروت مشورت کند یا درد هلی، یا در کراچی که یک دوره خاص دیگری استادها در محل دیگری که نزدیک به محل زندگی دانشجو باشد که آن دوره هم مسکوت گذاشته حالا شما ببینید و مقایسه کنید کسانی که زبان دیگری یاد می‌گیرند دلایل دیگری دارند که به دردشان می‌خورد ولی اسپرانتو همچنین مورداستفاده‌ای نداشته کششی نداشته. اگر از من بپرسید اسپرانتو همیشه این‌طور بوده آن سازمان‌هایی که جهانی بوده روی تشریفات کارکردند تا اینکه بیایند و استادانی آماده کنند برای تعلیمات وسیع‌تر و مسائل را عمومیت ببخشد. من با آقای ترابی که صحبت می‌کنم تکیه‌ام به آموزش اسپرانتو است در وهله اول آموزش مهم است من نمی‌دانم متریالی هست یا نه؟ آیا قدمی برداشته‌شده که کسانی که دانشگاه می‌روند خودشان را آماده می‌کنند که در دانشگاه بدردشان بخورد؟ شنیدم در اروپای شرقی دانشگاهی است که عمومت ندارد، جهانی نیست.
وقتی دانشجو می‌گوید چه‌کار کنم و به چه درد می‌خورد؟ ما جوابی نداریم به او بدهیم. سازمان جهانی اسپرانتو این مسئله را مسکوت گذاشته جواب درستی نمی‌دهد البته ازنظر تشکیلات و کنگره‌ها خیلی باشکوه است نطق‌های جالبی می‌کنند، مجلاتی دارند ولی ازنظر آموزش هیچ است البته من در مجله‌ای خواندم که اتحادیه اروپا لازم دارد یک زبان مشترکی انتخاب کند ۱۰-۲۰ نفر بعد ۳۰- ۴۰ نفر به اسپرانتو علاقه داشتند که الآن حدود ۱۳۵ نفر هستند وقتی عده اسپرانتیست‌ها باید به انبوه برسد و زیاد شود و آن‌ها تصمیم بگیرند شما به u.e.a مراجعه کنید و بپرسید آیا شما آموزش دانشگاهی را شروع کرده‌اید مقدماتی چیده‌اید آئین‌نامه‌ای دارید من چنین سؤالی را نپرسیدم ولی سعی کردم با شخصیت‌های آن‌ها تماس بگیرم ولی آن‌ها جواب درستی به من ندادند ربط دادند به زبان مهر و محبت و درستی البته من آدم معمولی هستم و عقاید خودم را می‌گویم. قرار بود در قرن گذشته در قرن ۲۰ دانشگاهی در کن تشکیل شود که رئیس آن پروفسوری سوئدی بود در ریاضیات که قرار بود تکنولوژی و اقتصاد را تدریس کنند به اسپرانتو ولی بعد خبری نشد … .

استاد عارف آذری

این گفتگو توسط رضا ترابی و علیرضا دولتشاهی در سال ۱۳۸۲ در منزل شادروان عارف آذری انجام‌شده است که بدون دخل و تصرف و صرفاً جهت ثبت حافظه تاریخی بخشی از جنبش اسپرانتو در ایران منتشرشده است.