اسپرانتو از آغاز پیدایش خود با محافل آکادمیک و دانشگاهی پیوند ناگسستنی داشته است و همواره مورد تحقیق، پژوهش و آموزش قرار داشته است چه آنکه دکتر زامنهوف پروژه زبان ابداعی خود را ابتدا به محافل علمی و مطرح روزگار خود ارائه کرد تا مورد نقد و بررسی قرار گیرد.
می‌توان گفت که در هر کجا جنبش زبان اسپرانتو قدرت و توانی داشته است همواره دانشگاه و محافل علمی، حوزه مورد علاقه و نظر اسپرانتودانان برای ترویج زبان اسپرانتو بوده است. این گرایش در ایران هم جدا از خواسته‌های ایرانیان اسپرانتودان نبوده است. در این نوشتار به ترتیب اتفاق و با توجه به اطلاعات کنونی به رابطه اسپرانتو و محافل علمی و دانشگاهی در ایران پرداخته شده است. لازم به ذکر است که این لیست می‌تواند بیش از آن باشد که اشاره شده است و به مرور زمان آکاهی‌های یافته شده در این باره به این نوشتار افزوده خواهد شد.
روایت نخست از تدریس اسپرانتو در دانشگاه، ادعایی است که برای اولین بار توسط خانم پرینوش صنیعی نویسنده و اسپرانتودان قدیمی در مصاحبه با سرویس بی‌بی سی فارسی به تاریخ سی‌ام فروردین ١٣٨٩ بیان کرده است: «برخی معتقدند که اعتصام الملک، پدر پروین اعتصامی، واردکننده یا معرف زبان اسپرانتو به ایران بوده است. احمد کسروی هم برای چندین سال مجله‌ای منتشر می‌کرد که مطالبی درباره اسپرانتو در آن چاپ می‌شد. در زمان افتتاح دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳ خورشیدی هم زبان اسپرانتو از مطالب درسی دانشگاه بود و کلا جامعه روشنفکری ایران به زبان اسپرانتو تمایل داشت.»
دربارهٔ این موضوع تاکنون سندی ارائه نشده است ولی دور از ذهن نیست که با توجه به جنبش پرانرژی که در آن زمان اسپرانتو در ایران داشته است کسی یا کسانی در صدد تحقق این امر بوده باشند اما تا امروز سندی در این زمینه یافت نشده است.
با قاطعیت می‌توان گفت که اولین تدریس اسپرانتو در ایران، در دانشگاه تهران به صورت کلاس‌های آزاد آموزشی توسط دکتر ناصرالدین صاحب الزمانی در سال ١٣۵۴ در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شده است و تا وقوع انقلاب سال ١٣۵٧ کلاس‌های آموزش اسپرانتو به صورت فوق‌برنامه در آنجا بی‌وقفه ادامه داشته است.
با وقوع انقلاب و نابسامانی‌های پس از آن و در پی آن وقایع منجر به تعطیلی دانشگاههای کشور، کلاس‌های آموزش اسپرانتو هم در آنجا امکان برگزاری پیدا نکرد.
در تابستان سال ١٣۵٨ در مدرسه آمریکایی‌ها، کلاس‌های آموزشی ویژه‌ای برای آموزگاران علوم اجتماعی توسط تیمی به سرپرستی دکتر صاحب زمانی برگزار شد تا «درس زبان اسپرانتو» که وارد کتاب علوم اجتماعی دوره دبیرستان شده بود، برای آموزگاران داوطلب، تدریس شود تا آن‌ها ضمن توجیه، با خود زبان هم آشنایی بنیادی داشته باشند. به روایتی بیش از ۶۰۰ آموزگار در این دوره حضور داشتند.
در سال ١٣۶۷ کلاس‌های آموزش اسپرانتو به عنوان فوق‌برنامه توسط آقای فاضل تیموری در دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شده است.
در سال ١٣٧٠ بنا به دعوت دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج دیگر بار دکتر صاحب الزمانی دوره‌هایی را ابتدا ویژه استادان و هیأت علمی دانشگاه و سپس برای عموم دانشجویان علاقه‌مند در آنجا برگزار کردند که چند سالی تداوم داشت.
از سال ١٣٧١ بنا به دعوت دانشگاه شهید بهشتی دکتر صاحب الزمانی در آن دانشگاه دوره‌های آموزشی برای دانشجویان و اساتید علاقه‌مند تدریس کردند که این امر به مدت شش سال ادامه داشت.
در سال ١٣٧٢ کلاس‌های آموزشی اسپرانتو به عنوان فوق‌برنامه توسط آقای عبدالله حکیم‌نژاد در دانشگاه تبریز برای دو ترم برگزار شده است.
در سال‌های پایانی دهه هفتاد گزارشی از کلاس‌های آموزشی اسپرانتو توسط آقای ابراهیم سامانی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیراز نیز منتشر شده است.
مشهد در اواخر دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد شاهد برگزاری کلاس‌های آموزشی ابتدا در دانشگاه آزاد و سپس مرکز آموزش زبانهای خارجی دانشگاه فردوسی توسط سعید برهانی و سپس در دانشکده ریاضی دانشگاه فردوسی ابتدا توسط محمد معافی و سپس توسط وحید پرتوی نیا برگزار شد. هم چنین از سال ۱۳۹۶ کلاس‌های آموزش اسپرانتو توسط بنیامین کفیاچین (دانشجوی زبان فارسی، شهروند آمریکایی/ تاجیکستانی) در دانشگاه مشهد دوباره برگزار شد و بدین ترتیب مشهد به عنوان یکی از پایدار‌ترین شهرها در برگزاری کلاس‌های اسپرانتو در دانشگاههای خود از نظر تعدد و مدت زمان برگزاری، رکورددار است.
در سال ١٣۸۱ کلاس‌های آزاد آموزش اسپرانتو توسط دکتر آذر کریمی استاد اقتصاد در دانشگاه مازندران برای علاقه مندان برپا شد که چندین ترم ادامه داشت و بازخوردهای مثبتی هم در پی داشت.+
در سال ۱۳۹۶ مهندس احمدرضا ممدوحی اقدام به برگزاری کلاس‌های اسپرانتو در مرکز زبان دانشگاه علامه طباطبایی کرده‌اند تا همچنان چراغ آموزش اسپرانتو در محیط دانشگاهی ایران روشن نگه داشته شود.