شانزده قاعده بنیادی اسپرانتو عبارت‌اند از تنها قواعد زبان فرا ساختهٔ اسپرانتو که در کتاب اول توسط سازندهٔ این زبان مشترک جهانی، دکتر لودویک زامنهوف، آمده است. هیچ استثنائی در این قواعد وجود ندارد، و این در حالی است که زبان‌های طبیعی یا ملی به‌طور متوسط دارای بیش از ۱۵۰۰ قاعده‌اند که بسیاری از آن‌ها نیز با استثناهای فراوان روبرو هستند. ۱۶ قاعدهٔ بنیادی دستور زبان اسپرانتو به شرح زیر است:
۱- حرف تعریف نَکَره وجود ندارد: فقط حرف تعریف مَعرفهٔ «La» وجود دارد که برای مؤنث و مذکر، جمع و مفرد و حالات گوناگون اسم، یکسان به‌کاربرده می‌شود.
۲- اسم‌ها پایانهٔ o ― دارند. برای ساختن جمع، پایانهٔ j― باید اضافه گردد. حالات اسم تنها دو نوع است: فاعلی و مفعولی؛ حالت اخیر، با افزودن پایانه n― به حالت فاعلی به‌دست می‌آید. بقیهٔ حالات اسم به کمک حروف اضافه بیان می‌شود (حالتِ اضافه با De، حالتِ مفعولِ‌باواسطه با Al، حالتِ مفعولٌ‌بِه با Per یا حروف اضافهٔ دیگر، بسته به معنیِ موردنظر).
۳- صفت به a― ختم می‌شود. حالت جمع و مفرد آن مانند اسم است. صفت تفضیلی با واژهٔ pli و صفت عالی با کلمهٔ plej ساخته می‌شود؛ ادات مقایسه در صفت تفضیلی ol است.
۴- عددهای اصلی (که صرف نمی‌شود) عبارت است از: unu، du، tri، kvar، kvin، ses، sep، ok، naŭ، dek، cent، mil. اعداد دهگان و صدگان، از ترکیب سادهٔ اعداد ساخته می‌شود. برای مشخص کردن اعداد ترتیبی، پایانهٔ صفت به عدد اضافه می‌شود، برای اعداد ضربی پسوند ―obl-، برای اعداد کسری ―on-، برای اعداد توزیعی ―op- و جهت نشان دادن مقدار، واژهٔ Po استفاده می‌گردد. علاوه بر موارد ذکرشده، اعداد می‌تواند به‌صورت اسم و یا قید هم مورداستفاده قرار گیرد.
۵- ضمیرهای شخصی عبارت است از: mi، vi، li، ŝi، ĝi، si، ni، vi، ili، oni ضمایر ملکی، با افزودن پایانهٔ صفت به‌دست می‌آید. صَرفِ آن‌ها، همانند اسامی است.
۶- فعل، بنا بر اشخاص متفاوت، و جمع و مفرد بودن، تغییر نمی‌یابد. اشکال فعل عبارت است از: زمان حال، با پایانهٔ as―؛ زمان گذشته با is―؛ زمان آینده،os―؛ شکل شرطی،us―؛ شکل امری،u― و شکل مصدری، دارای پایانهٔ i― است. حالت‌های فاعلی و مفعولی (با معنی وصفی یا قیدی): زمان حال معلوم با پسوند ―ant-؛ گذشتهٔ معلوم، ―int-؛ آیندهٔ معلوم، ―ont-؛ حال مجهول، ―at-؛ گذشتهٔ مجهول، ―it و آیندهٔ مجهول با ―ot- بیان می‌شود. همهٔ اشکال مجهول با کمک شکل مناسب فعل بودن، و حالت وصفی حالت مفعولی فعل موردنظر، ساخته می‌شود؛ حرف‌اضافه در مجهول de است.
۷- قید‌ها به e― ختم می‌شوند؛ درجات مقایسه‌ای آن‌ها، همانند صفت‌ها است.
۸- همه حروف اضافه، به‌خودی‌خود، حالت فاعلی اسم را طلب می‌کند.
۹- هر واژه همان‌گونه خوانده می‌شود، که نوشته‌شده است.
۱۰- در گویش، تِکیه (آکسان)، همیشه بر روی سیلابِ (بخشِ) ما قبل آخرِ کلمه است.
۱۱- واژه‌های مرکب، به‌وسیلهٔ ترکیب سادهٔ لغات شکل می‌گیرد (کلمهٔ اصلی در انتهای واژه قرار می‌گیرد)؛ پایانه‌های دستوری نیز، حکم کلمه‌های مستقل را دارند.
۱۲- هنگامی‌که کلمهٔ نفی دیگری وجود داشته باشد، واژهٔ Ne حذف می‌گردد.
۱۳- برای نشان دادن جهتِ حرکت، واژه‌ها پایانهٔ مفعولی به خود می‌گیرند.
۱۴- هر حرف‌اضافه، دارایِ معنیِ مشخص و ثابت است؛ ولی اگر باید از حرفِ‌اضافه‌ای استفاده کنیم، اما هیچ‌کدام از حروفِ اضافهٔ دیگر معنیِ دقیقِ موردنظر را نشان نمی‌دهد، باید حرف‌اضافهٔ Je را مورداستفاده قرار دهیم که معنیِ مستقلی ندارد. به‌جای حرف‌اضافهٔ Je، می‌توان از حالتِ مفعولِ بی‌واسطه نیز، استفاده کرد.
۱۵- واژه‌های بیگانه در اسپرانتو بدونِ تغییر استفاده می‌شوند و فقط شکل املاییِ این زبان را به خود می‌گیرد؛ اما، برای واژه‌هایی که از یک ریشه‌اند، بهتر است تنها از واژه‌یِ بنیادی استفاده کرد و بدون تغییری در خودِ آن، بقیه‌یِ واژه‌ها را، طبق قواعد زبان اسپرانتو، از آن فرا ساخت.
۱۶- حرف مصوتِ آخرِ اسامی و حرف تعریف، می‌تواند حذف گردد و به‌جای آن، آپوستروف قرار گیرد.